- Pengane må fordelast rettferdig mellom kommunane

- innlegg med replikkordskifte med kommunal- og distriktsminister Erling Sande (Sp), i stortingsdebatten 18. juni om Kommuneproposisjonen 2025 (Innst. 440 S (2023–2024), jf. Prop. 102 S (2023–2024)

I snart 186 år har norske kommunar utøvd lokalt sjølvstyre. Ja, i snart to hundreår har folk lokalt sjølv hatt eit ord med i laget både når det skulle avgjerast kvar skulen skal liggje, kva vegar som skal haldast ved like, eller korleis kommunesenteret skal sjå ut. I John Neergaard – far til formannskapslovene – si ånd har vi styrkt og forbetra det lokale sjølvstyret og sørgt for at vi i dag har eit av dei beste systema i verda for lokal medverknad. Den jobben lokale folkevalde gjer, nær folk og med lokalkunnskap, er heilt avgjerande for den høge tilliten nordmenn har til demokratiet vårt. Den korte avstanden mellom folk og folkevalde er viktigare no enn nokon gong, når desinformasjon og falske nyhende stadig oftare blir peika på som ein trussel mot demokratiet vårt.

Det er med andre ord gode grunnar til at vi skal ta arbeidet med rammene for det lokale sjølvstyret og dei nesten 10 000 folkevalde på alvor. Regjering og storting har eit felles ansvar for å sikre trygge, føreseielege økonomiske rammer og eit lovverk som gjev stort rom for lokalt skjøn.

I år er det dei økonomiske rammene som har størst fokus i kommuneproposisjonen, men dei heng saman med dei utfordringane Kommune-Noreg har, anten det er kampen om arbeidskrafta, dei store utfordringane med å få tak i rett kompetanse, og andre spørsmål som har vore oppe i denne debatten. På same måte som befolkninga har kommunane dei siste åra kjent på auka prisar og ei høgare rente. I tillegg har kommunane handtert både pandemi og busetjing av 70 000 ukrainske flyktningar. Det har blitt gjort ein kjempeinnsats av både tilsette og folkevalde for å sikre folk på flukt frå den fryktelege krigen ein trygg heim.

No melder stadig fleire kommunar om utfordringar med å få budsjetta i balanse. Det tek regjeringa på alvor, og no varslar vi den nest største satsinga på kommuneøkonomien dei siste 15 åra. Den største satsinga gjorde vi det første året etter at vi overtok styringa etter Høgre-regjeringa. Satsinga for neste år, på 2 500 mill. kr meir enn dei berekna demografi- og pensjonskostnadene, skal gje rom for å styrkje og sikre tenester nær folk i heile landet vårt.

Skal vi framleis ha det beste velferdssamfunnet i verda, er kommunane ein nøkkel. Å sikre ein god kommuneøkonomi er det viktigaste vi kan gjere for å styrke laget rundt skuleelevane, få fleire varme hender i eldreomsorga og betre kvardagsvegane.

Gode økonomiske rammer for heile sektoren er ikkje nok i seg sjølv. Pengane må også fordelast rettferdig mellom kommunane. Difor har regjeringa i år varsla eit nytt inntektssystem for kommunane. Det viktigaste grepet i det nye systemet er at vi omfordeler nesten 2 mrd. kr til dei kommunane som har lite inntekter. Det kjem til å gje betre velferdstenester i store delar av Noreg og legg grunnlaget for at innbyggjarane våre også i framtida skal vere trygge på at dei får god hjelp, gode skular og trygge barnehagar same kvar dei bur hen i landet vårt.

Diskusjonane kring inntektssystemet høyrest ofte tekniske ut og blir omtalte som vanskelege og kompliserte, men i botn er det i grunnen ganske enkelt. Om du blir gamal på Lillestrøm eller i Drammen, skal du ikkje møte ei dårlegare eldreomsorg enn om du har alderdomen din berre nokre få mil unna, i Bærum. Det handlar om å gje kommunane betre føresetnader til å tilby likeverdige tenester. Mange av dei som bur i skattesterke kommunar, har flytt dit og tatt arbeid som gjev høg inntekt. Foreldra deira bur kanskje framleis i den opphavelege heimstadkommunen. Det er rett og rimeleg at vi fordeler skatteinntektene mellom kommunane slik at helsetenestene til gamle og sjuke blir betalte av dei som er unge, friske og i arbeid, sjølv om dei bur i ulike kommunar.

Eg er veldig glad for at eit breitt fleirtal i Stortinget stiller seg på lag med regjeringa for eit meir rettferdig og omfordelande inntektssystem. Det vi gjer her i dag, vil leggje grunnlaget for god velferd i mange år framover.

Når det er sagt, er det umogleg å ikkje kommentere den rolla Høgre, som det største opposisjonspartiet, har tatt i denne saka. Etter fire år med arbeid, ein prosess som starta med ein NOU levert frå eit utval som Høgre sjølv sette ned, 300 høyringssvar og støtte frå KS til regjeringsforslaget klarer ikkje Høgre å melde kva dei meiner om dei endringane regjeringa her legg fram.

Det er altså ikkje meir enn eit år sidan Høgre gav skarp kritikk til regjeringa for at det nye inntektssystemet ikkje kom på plass før 2024. No har vi som varsla levert eit nytt system som i all hovudsak byggjer på NOU-en, høyringsinnspela og tydelege politiske standpunkt frå Hurdalsplattforma. Og så torer ikkje Høgre å seie kva dei meiner om forslaget – utover eit utsetjingsforslag som hadde skapt stor uvisse i Kommune-Noreg og sørgt for at dagens system, som gjev stadig større forskjellar i Kommune-Noreg, hadde blitt vidareført. Det hadde eg ikkje trudd eg skulle oppleve frå partiet Høgre.

Det skal kanskje ikkje så mykje fantasi til for å forstå kva som har gått føre seg internt i Høgre når ordførarane i Asker og Bærum har pressa på for å unngå å gje frå seg skatteinntekter, samtidig som ordførarar i skattesvake kommunar som Drammen, Sarpsborg, Fredrikstad og Lillestrøm har pressa på for å få til ei heilt nødvendig utjamning av inntektene. Det er grunn til å tru at Høgres ideologi om ikkje å utjamne har krasjlanda i møte med det som blir fortalt om situasjonen frå dei nyvalde ordførarane i skattesvake kommunar. Då er det kanskje lettast å gøyme seg og unngå å ta stilling.

I denne saka må ein ta stilling. Ein kan ikkje peike på utsetjingar og utgreiingar, for Kommune-Noreg treng eit nytt inntektssystem, og det trengst no før forskjellane blir endå større. Det betyr at viss ein ikkje er for å gjere utjamnande tiltak no, så er ein imot å gjere utjamnande tiltak no. Konsekvensane viss Høgre hadde fått fleirtal her i dag, hadde etter anslaga våre vore at Drammen hadde hatt ca. 50 mill. kr mindre neste år, Sarpsborg ville fått 20 mill. kr mindre og ein kommune som Åmot ville fått ca. 10 mill. kr mindre å fordele. Det ville betydd færre lærarar i skulane, dårlegare eldreomsorg og færre vaksne i barnehagen i desse kommunane. Det er det som er konsekvensen av den typen utsetjing som Høgre argumenterer for her i dag.

Senterparti- og Arbeidarparti-regjeringa kan ikkje sitje stille og sjå på at forskjellane i Kommune-Noreg aukar. Difor tek vi grep. Difor aukar vi inntektene til kommunane, og vi sørgjer for ei betre og meir rettferdig fordeling av inntekter mellom kommunane. Det bidreg til å sikre tryggleik, fellesskap og betre tenester i heile Noreg.

Presidenten: Det blir replikkordskifte.

Mudassar Kapur (H): Jeg synes alltid det er en ære å høre en statsråd bruke nesten halvparten av innlegget sitt til å snakke om vårt parti. Det tyder på at vi i hvert fall har nådd igjennom og skapt litt oppmerksomhet hos statsråden – som jeg har oppfattet de siste ukene at er noe fornærmet over at forslaget ikke bare har blitt klappet igjennom. Det har vi sett gjennom hele debatten i dag.

Sist gang regjeringen fortalte Norges befolkning at vi kunne se bort fra disse litt irriterende fagrapportene og utredningene og heller stole på hva de sa, var da regjeringen skulle splitte opp Viken. Da ble det slått fast at det ville gå ut over tjenestetilbudet og økonomien. Hva har skjedd? Buskerud og Østfold sliter nettopp med økonomien, de sliter med å levere sine lovpålagte tjenester i møte med regjeringens dårlige politikk.

Jeg vil bare spørre statsråden: I retrospekt, kan det være lurt å høre på fagrapporter og utredninger?

Statsråd Erling Sande: Det er slik at Buskerud, Østfold og kanskje enkelte andre fylkeskommunar opplever utfordringar med å få pengane til å strekkje til. Difor er den fylkeskommunale økonomien viktig. Det har vore viktig for Senterpartiet og Arbeidarpartiet heile tida, og vi har hatt støtte frå SV for eit økonomisk løp som har styrkt også den fylkeskommunale økonomien. Vi føreslår òg ei ytterlegare styrking i det vi legg opp til her i dag.

Inntektssystemet for fylka forskjellsbehandlar ikkje samanslåtte og ikkje samanslåtte på den måten at Buskerud og Østfold har eit anna inntektssystem enn landet elles. Når det er sagt, har sjølvsagt fylkeskommunane nokre utfordringar, og det er bl.a. difor vi legg opp til ei styrking i den fylkeskommunale økonomien i det vi presenterer her no.

Mudassar Kapur (H): Det er ikke bare slik at fylkeskommunene har utfordringer på generelt grunnlag. De har blitt påført utfordringer og blitt påført problemer av en regjering som på inn- og utpust snakket om viktigheten av at tjenestetilbudet skulle bli styrket, at fylkeskommunene nå skulle settes fri, og de advarte oss andre mot å legge for mye vekt på fagrapporter og utredninger. Det er det som var regjeringspartienes melodi i forbindelse med forrige runde med reverseringer. Det er akkurat det samme vi hører nå. Hva er vitsen med utredninger? Hva skal vi få ut av disse utredningene? Hva skal de fortelle oss som ikke vi allerede har fortalt Stortinget? Vel, fasiten etter oppsplittingen og reverseringen av f.eks. Viken viser at det er lurt å høre på utredninger og faglige råd.

Jeg vil spørre statsråden: Hvorfor er det så viktig å si nei til videre utredninger, særlig de som er på vegne av Kommune-Norge?

Statsråd Erling Sande: Lat meg begynne med å seie det er ein rørande omsorg Høgre her viser for fylkeskommunane, men Høgre har jo ved kvart vegskilje kutta i den fylkeskommunale økonomien, utover det regjeringa har føreslått. Det er vanskeleg å forstå samanhengen der. Viss ein er oppteken av gode fylkeskommunale tilbod, må ein jo vere med på å styrkje den fylkeskommunale økonomien, ikkje kutte, slik Høgre har lagt opp til.

Vi har jobba med dette systemet i fire år, og det er ei grense for kor lenge ein skal jobbe med ting før ein må konkludere og innføre eit nytt system. Vi har gjort det etter ein FoU-rapport, vi har gjort det etter ei grundig behandling rundt i kommunane. Om Høgre her på Stortinget føler dei ikkje har fått behandla saka godt nok, har dei jo hatt ei rekkje politikarar rundt om i heile landet som har vore aktivt med – mange av dei har faktisk òg gjeve gode, konstruktive innspel til utforminga av dette systemet vårt.

Mudassar Kapur (H): Noe av svakheten med regjeringens politikk knyttet til reverseringene har nettopp vært at man ikke har lyttet til faglige råd. Det har vært krystallklart fra start at dersom man ikke lytter til de faglige rådene og de utredningene som ble lagt til grunn, ville man komme i en situasjon hvor disse reverseringene ville ende opp med at kommunene – eller fylkeskommunene, i dette tilfellet – ville være svakere stilt til å møte morgendagens utfordringer.

Det regjeringen gjør nå, er en reprise av det som skjedde forrige gang. Man nektet kategorisk å lytte til fagfolk og utredninger, og den allergien stråler ut i dette rommet også nå. Hver gang Høyre nå tar opp behovet for å utrede mer i denne debatten, for å komme til bunns i hvordan vi kan sørge for at morgendagens utfordringer blir løst gjennom inntektssystemet, sier regjeringen nei og blir nesten litt provosert.

Jeg spør for tredje gang: Hvorfor er det sånn at ansvarlig statsråd på feltet ikke vil være med på å utrede ting kommunene har bedt om?

Statsråd Erling Sande: Den store endringa i dette systemet, dei endringane vi føreslår, er å utjamne meir. Det Høgre ikkje svarar på, og ikkje har svart på til no i debatten, burde vere enkelt å svare på: Skal ein utjamne meir mellom dei kommunane som har lite, og dei som har mykje, eller skal ein utjamne mindre? Det spørsmålet er ikkje svara på. Det er ganske ufatteleg at vi så langt ute i debatten enno ikkje får svar på i kva retning Høgre peikar i inntektssystemet.

Vi hadde aldri forventa at det skulle rullast ut nokon raud løpar frå opposisjonen på dette, men ein må kunne forvente at det største opposisjonspartiet tek standpunkt og seier kva retning dei meiner at systemet burde bevege seg i, seier kva kommunar dei har spesielt omsorg for. Det spørsmålet er ikkje svara på.

Per-Willy Amundsen (FrP) [13:45:22]: Interessant nok klargjør statsråden gjennom sine svar på innlegg nå at det eneste som har vært regjeringens anliggende, er utjevning mellom kommunene. Det er for så vidt fornuftig å vurdere å se på, og i mange situasjoner kan det være riktig. Det er derfor Fremskrittspartiet også har sagt at det er deler av opplegget regjeringen har lagt på bordet, som er OK.

Spørsmålet gjelder imidlertid de øvrige tingene. Det handler om et Kommune-Norge som i langt mindre grad har den kompetanse og de forutsetninger de burde ha til å levere det som er mer kompliserte kommunale tjenester. Det er laget en struktur som ikke er tilpasset 2024 – det interkommunale samarbeidet som har vokst fram, og som er frikoblet demokratisk kontroll osv., osv. Hva er statsråden og regjeringens svar på den utfordringen? Den ser jeg ikke adressert.

Statsråd Erling Sande: I motsetjing til Framstegspartiet, som synest å ha berre eitt svar, nemleg massiv kommunesamanslåing, har vi peika på at no er det nettopp viktig at kommunane får ro til å jobbe med desse store utfordringane. Det handlar om rekruttering, korleis tiltrekkje seg riktig kompetanse. Det handlar om å ta i bruk teknologi på ein måte som avlastar dei som arbeider i kommunal sektor, erstatte oppgåver som i dag krev mykje manuelt arbeid. Vi ønskjer også å gje kommunane moglegheit til å sjå på nye former for korleis dei organiserer arbeidet sitt. Difor har vi ei forsøksordning i same tankegang som tillitsreforma. Vi ønskjer at kommunane skal utforske sitt handlingsrom til å finne nye måtar å organisere seg på, eller anna der dei meiner dagens lov- og regelverk set avgrensingar for måten dei jobbar på. Vi er nøydde til å tenkje innovativt i norske kommunar. Det tvingar den utfordringa vi har gjennom mangel på folk og kompetanse oss til.

Per-Willy Amundsen (FrP): Det er ikke vanskelig å være enig i mange av innfallsvinklene til statsråden. Det er helt åpenbart at det må jobbes bedre, og det må gjøres mer. Men det er omtrent det som har vært svaret de siste 50 årene fra Senterpartiet og – skal vi si – de rød-grønne, hva gjelder utfordringer med kommunestrukturen.

Kommunestrukturen er en enorm utfordring i dag, for man er ikke i stand til å levere tjenestene som man snakker høyt om i festtalene, på like vilkår i alle kommuner. Innbyggernes interesser tilsier at man også må se på strukturen. Spørsmålet til statsråden er egentlig: Vil man legge til rette for frivillige sammenslåinger? Jeg skjønner jo at man ikke vil ta i bruk tvang, men frivillige sammenslåinger: Vil man motivere til det, vil man oppfordre kommuner til å se på muligheten for det, eller er det kun samarbeid innenfor dagens grense?

Statsråd Erling Sande: Eg trur historia har lært oss at å dure i gang med ei stor samanslåingsreform, slik representanten sitt parti var med på under den førre regjeringa, har ikkje vore noka lykke for kongeriket. Tvert om har det skapt mange konfliktar og mykje uro rundt om i kommunane.

Eg er langt meir oppteken av at kommunane no får ro til å utvikle gode tenester, og det er dei godt i gang med. Eg ser det skjer veldig mykje spennande rundt om i Kommune-Noreg. No køyrer vi, som sagt, i gang med ei rekkje nye forsøk der kommunar får prøve ut ting dei ønskjer. Det meiner eg er ei klok tilnærming til det. Det kjem framleis til å vere utfordringar knytt til både rekruttering, kompetanse o.l., men det jo ikkje slik heller at ein plutseleg har nok folk berre ein slår i hop kommunar. Dette handlar om dei som jobbar i eldreomsorga vår, dei som jobbar i skulen, både kva vilkår dei har for å utføre jobben, og kor mange dei kan vere, alt etter ressursane til kommunen.

Birgit Oline Kjerstad (SV): Naturleg nok er inntektene til kommunane det som er mest i fokus i dag, men eg vil ta eit lite spørsmål knytt til fylkeskommunane, som eg har stilt statsråden før, men som eg gjentek. Fleire kystfylke har investert hardt når det gjeld utsleppsfrie ferjer og båtar, og slit kanskje med stor gjeld på grunn av det, iallfall mitt fylke. Eg lurer på om statsråden har tenkt å gjere noko for å få på plass ei kompensasjonsordning for dei ekstraordinære kostnadene knytte til dette. Det kom ikkje noko i budsjettet i fjor, det kom ikkje noko i NTP, det kom ikkje noko i kommuneproposisjonen og heller ikkje i revidert. Vil statsråden arbeide for å få på plass ei kompensasjonsordning, slik at ein kan få kutta utsleppet i fylkeskommunane frå båt- og ferjetrafikk?

Statsråd Erling Sande: Ei kompensasjonsordning vil jo henge i hop med eventuelle nye krav til kva utslepp ein tillèt for ferjer og rutebåtar. Det er ei sak som er til vurdering, kva krav ein skal stille til dette. Når ein stiller krav, er det jo god tradisjon for at ein kompenserer dei ekstrautgiftene det medfører, så det arbeidet held på. Elles har eg notert meg at det skjer jo litt arbeid òg på dette huset – i samband med forslaget til revidert er det omtalt ei støtteordning som kan kome noko av teknologiutviklinga på dette området i møte.

André N. Skjelstad (V): Statsråden kommer med relative innganger til det som er oppsplitting av Viken. Vi vet at utfordringene nå for Buskerud og Østfold er ganske store når det gjelder nedtrekk av tjenester til innbyggerne, som for så vidt kanskje må være en bevisst politikk. Det burde i hvert fall være bevisst når vedtaket gjorde at dette blir de utfordringene som de to fylkeskommunene har, og statsråden kan ikke bruke de beskyldningene mot meg at jeg ikke er opptatt av fylkeskommunen, for det er jeg faktisk – veldig. Men når det var utilsiktede virkninger – vi satt ikke i regjering mellom 2013 og 2017 – og Sogn og Fjordane spesielt, statsrådens eget hjemfylke, kom dårlig ut, innførte vi en tapskompensasjon. Vil det være aktuelt for Østfold og Buskerud, så de slipper å skjære i basistjenestene til sine innbyggere?

Statsråd Erling Sande: Først har eg lyst til å seie at eg mistenkjer ikkje representanten for ikkje å vere oppteken av fylkeskommunen, men eg skulle ønskje at partiet Venstre var litt meir oppteke av dei folka som bur rundt omkring i fylkeskommunane. Hadde dei vore det, hadde ein ikkje køyrt fram ei reform om samanslåing av fylke og tredd ein ny struktur nedover hovudet på folk som var uønskt då den var føreslått, det var protestar mot den, og den var uønskt i etterkant. Oppløysinga av Viken er eit resultat av at innbyggjarane i Viken ikkje ønskte det storfylket.

Så må det seiast at den fylkeskommunale økonomien byggjer på fylkeskommunane sitt inntektssystem, og inntektssystemet for fylkeskommunane må vi alltid kunne vere opne for å vidareutvikle. Men det er rammene til fylkeskommunane som er viktige, og då er det berre å oppfordre Venstre til å skilje lag med Høgre i dei forslaga Høgre har hatt om å kutte iallfall i viktige fylkeskommunale tilbod.

Presidenten: Replikkordskiftet er avsluttet.